“Περάσαμε τους ίδιους δρόμους

αλλά δεν είδαμε τα ίδια πράγματα”

θ. Μουτσόπουλος, Υψιπετείν


Δευτέρα 4 Μαΐου 2020


Η ΚΡΙΣΗ ΤΟΥ ΚΟΡΩΝΟΪΟΥ ΕΙΣΑΓΕΙ ΕΝΑΝ ΧΡΗΣΙΜΟ ΦΟΒΟ, ΤΗ ΣΥΝΑΙΣΘΗΣΗ ΤΩΝ ΟΡΙΩΝ ΜΑΣ

ΓΙΩΡΓΟΣ ΠΡΕΒΕΛΑΚΗΣ
Ομότιμος καθηγητής Γεωπολιτικής στο Πανεπιστήμιο της Σορβόννης

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ από ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ στο ΒΗΜΑ (26-4-2020)




Ποια εικόνα διαμορφώνει στον παγκόσμιο χάρτη η πανδημία του κορωνοϊού; Πως θα αντιδράσουν οι κοινωνίες μας,
«Εδώ και χρόνια, το κυρίαρχο πρότυπο της μεταψυχροπολεμικής περιόδου διαβρώνεται και αμφισβητείται, χωρίς όμως να έχει διαμορφωθεί ένα συνολικό ανατρεπτικό αφήγημα. Η ηγεμονία των ΗΠΑ έχει κλονιστεί, η ”Υπερδύναμη” παραιτείται από μόνη της, εφόσον κατεδαφίζει το διεθνές σκηνικό το οποίο η ίδια θεμελίωσε. Η πρόσφατη επίθεση του προέδρου Τραμπ στον Διεθνή Οργανισμό Υγείας είναι ενδεικτική. Ταυτοχρόνως, έχει αναδυθεί η οικονομική ισχύς της Κίνας, η οποία αρχίζει σταδιακά να διεκδικεί ηγεμονικό ρόλο. Η παγκοσμιοποίηση έχει δημιουργήσει εξαιρετικά πολυσύνθετα και διασυνδεδεμένα συστήματα τα οποία, πλέον, ξεφεύγουν από κάθε έλεγχο. Φάνηκε ήδη με την οικονομική κρίση του 2008, προτού καταστεί εξόφθαλμα αντιληπτό με την τρέχουσα υγειονομική κρίση. Η διαχείριση των κρατικών υπηρεσιών, σύμφωνα με το πρότυπο των ιδιωτικών επιχειρήσεων, δημιουργεί σοβαρούς κινδύνους σε περίοδο κρίσης ή γενικότερα, όταν πρέπει να αντιμετωπιστούν απρόβλεπτες καταστάσεις. Τέλος, υφίστανται σοβαρά περιβαλλοντικά προβλήματα τα οποία σχετίζονται με την επέκταση του δυτικού καταναλωτικού προτύπου σε ολόκληρη την ανθρωπότητα.
Όλες αυτές οι εξελίξεις υπήρχαν και πριν από την πανδημία. Με την έκρηξη, όμως, της υγειονομικής κρίσης οι αντιφάσεις αποκαλύφθηκαν και προβλήθηκαν. Συγκλίνουν τώρα, ενισχύοντας το αίτημα της αλλαγής. Αυτή νομίζω ότι θα είναι η βασική αντίδραση των κοινωνιών μας μετά ιό. Ποιο θα είναι το νέο “παράδειγμα”; Ουδείς μπορεί να το καθορίσει. Θα προκύψει μέσα από συγκρούσεις και ανακατατάξεις σε μια προσεχή περίοδο δύο-τριών ετών, η οποία θα χαρακτηρίζεται από αστάθεια».

Αλλάζει όμως λέτε η γεωπολιτική σύνθεση των «δυνατών»; Ποιες θα είναι οι νέες δυνάμεις τα επόμενα χρόνια και ποιο είναι το πολιτικό παιχνίδι που στήνεται τώρα στην παγκόσμια σκακιέρα;
«Η γεωπολιτική σύνθεση των «δυνατών» είχε ήδη αλλάξει πριν από την υγειονομική κρίση. Ο κόσμος όπως διαμορφώθηκε τη δεκαετία του 1990 δεν υπάρχει πλέον. Η κόπωση των ΗΠΑ, η διαφοροποίηση του Ηνωμένου Βασιλείου από το ευρωπαϊκό σχέδιο και βέβαια, η άνοδος της Κίνας και των άλλων δυνάμεων διαμορφώνουν ένα πολυπολικό διεθνές πλαίσιο, πολύ μακριά από τον μονοπολικό κόσμο ο οποίος προέκυψε στο τέλος του Ψυχρού πολέμου. Η υγειονομική κρίση κατέστησε τις εξελίξεις αυτές ορατές. Ταυτοχρόνως, λειτουργεί και ως καταλύτης για την ανάδυση των νέων μορφών της παγκόσμιας οργάνωσης. Ο Μαρξ θεωρεί ότι “η βία είναι η μαμή της Ιστορίας”. Η υγειονομική κρίση λειτουργεί όπως η βία. Δεν δημιουργεί από μόνη της νέες καταστάσεις, εκμαιεύει τις κυοφορούμενες. Είναι προφανές ότι ο μονοπολικός ενοποιημένος και αμερικανοκίνητος κόσμος τελειώνει.
Τι θα τον διαδεχθεί; Ένας νέος διπολισμός, δηλαδή ένα στρατόπεδο υπό κινεζική ηγεμονία και μια αντικινεζική συμμαχία με κύριο πυρήνα την Ευρώπη και την Αμερική; Δεν φαίνεται πιθανό και βέβαια, δεν είναι καθόλου επιθυμητό. Μια άλλη εναλλακτική είναι να διαμορφωθούν μεγάλα περιφερειακά σύνολα, με κριτήριο τη γεωγραφία και τον πολιτισμό. Αντί για την ενιαία παγκοσμιοποίηση, η διαχείριση της οποίας έχει καταστεί προβληματική, θα οδηγηθούμε στην πολλαπλή παγκοσμιοποίηση. Σε αυτή την προοπτική, το ευρωπαϊκό σχέδιο μπορεί να αναζωογονηθεί».

Πως κρίνετε τις σχέσεις που διαμορφώθηκαν εντός της ΕΕ στη διάρκεια της κρίσης;
«Η Ευρωπαϊκή Ένωση λειτούργησε όπως και η υπόλοιπη ανθρωπότητα. Καθώς οι δομές αλληλεγγύης ήσαν πολύ λιγότερο ανεπτυγμένες από τις οικονομικές, απεδείχθη ανίκανη να παρέμβει στον υγειονομικό τομέα. Μένει να αποδειχθεί αν, τουλάχιστον, θα κατορθώσει να λειτουργήσει πιο αποτελεσματικά στην επακόλουθη οικονομική κρίση.
Η διπλή κρίση, υγειονομική και κατόπιν οικονομική, εισάγει την ΕΕ σε μια φάση περιδίνησης, η οποία θα αποκαλύψει τα νέα γεωπολιτικά διακυβεύματα. Μπορεί να υπάρξει χωρίς την αμερικανική καθοδήγηση και ενθάρρυνση; Μήπως οι επικείμενοι μεγάλοι γεωπολιτικοί μετασχηματισμοί προσφέρουν νέα πνοή στο ευρωπαϊκό σχέδιο; Αν αυτή η υπόθεση επιβεβαιωθεί, προς τα πού θα στραφεί η Ευρώπη; Υφίστανται δυο πόλοι έλξης: Η Ρωσία και η Αφρική. Ανάλογα με την επιλογή της, θα καθοριστεί και ο νέος χαρακτήρας της: περισσότερο κεντρο-ευρωπαϊκός, δηλαδή κυρίως γερμανικός ή μεσογειακός, δηλαδή κυρίως γαλλικός. Βγαίνουμε πλέον από τη μακρά «διαχειριστική» περίοδο της Ευρωπαϊκής οικοδόμησης για να επανέλθουμε στη «μεγάλη πολιτική», δηλαδή τη Γεωπολιτική με όλους τους κινδύνους της».

Βλέπετε χώρες να αναδεικνύονται με βάση την υγειονομική τους εγρήγορση και το πώς αντέδρασαν στην κρίση;
«Η υγειονομική εγρήγορση είναι, βέβαια, συνάρτηση των υλικών και πνευματικών δεδομένων της κάθε κοινωνίας. Έχει, όμως, μεγάλη σχέση και με την πολιτική συγκυρία, τη σύμπτωση. Αν η Ελλάδα αντέδρασε τόσο καίρια και αποτελεσματικά, είναι συνέπεια της ωριμότητας την οποία απέκτησε ο ελληνικός λαός μέσα από την περιπέτεια της οικονομικής κρίσης. Δεν είναι δύσκολο να υποθέσουμε τι θα είχε συμβεί αν ο κορονοϊός είχε εμφανιστεί πέντε χρόνια νωρίτερα. Αντιθέτως, η γείτων Τουρκία συναντήθηκε με τον κορονοϊό σε στιγμή πολιτικής παρακμής, γεωπολιτικών αποτυχιών και οικονομικών αδιεξόδων. Για τους λόγους αυτούς αντιμετωπίζει πολύ σοβαρούς κινδύνους ως προς τις ζωτικές της ισορροπίες και αποτελεί παράγοντα κινδύνου και για εμάς.
Η υγειονομική εγρήγορση αποτελεί, επομένως, ασφαλή ένδειξη της γενικότερης κατάστασης μιας κοινωνίας. Οι χώρες οι οποίες αντέδρασαν σωστά και εγκαίρως είναι φυσικό να αναβαθμίζονται ως προς την εικόνα τους».

 Για την Ελλάδα ποιες ισορροπίες διαμορφώνονται;
«Μετά τις τελευταίες βουλευτικές εκλογές, η διεθνής κοινή γνώμη αντιμετώπισε με επιφυλακτικότητα και δυσπιστία τη νέα κυβέρνηση. Στο εξωτερικό, η επικράτηση της Νέας Δημοκρατίας εν πολλοίς εμφανίστηκε ως επιστροφή στην εξουσία ενός πολιτικού κατεστημένου, υπεύθυνου για την χρεοκοπία της Ελλάδας. Όταν έγινε αντιληπτό ότι η νέα κυβέρνηση δεν απειλεί με την πολιτική της τις ευρωπαϊκές οικονομικές ισορροπίες, ακολούθησε μια φάση αδιαφορίας. Κουρασμένη η διεθνής και η ευρωπαϊκή κοινή γνώμη από τη δεκαετή συνεχή επικέντρωση της στην Ελλάδα, απέστρεψε το ενδιαφέρον της. Αφού πλέον δεν προκαλεί ζημίες, δεν χρειάζεται περαιτέρω ενασχόληση. Η υγειονομική κρίση και η διαχείριση της από την ελληνική κυβέρνηση εισήγαγε μια τρίτη φάση. Η Ελλάδα προβάλλεται σήμερα ως υπόδειγμα. Το ενδιαφέρον της κοινής γνώμης έχει επανέλθει, θετικά αυτή τη φορά.
Η κρίση του κορωνοϊού αποδεικνύεται έτσι, μια ευκαιρία για την ελληνική ήπια δύναμη. Μολονότι αναμφιβόλως προβλέπονται σοβαρές οικονομικές δυσκολίες, αυτές σχετίζονται με τη σύνθεση της ελληνικής οικονομίας και όχι, όπως στο παρελθόν, με την ελληνική αβελτηρία. Το τείχος της δυσπιστίας και της επιφυλακτικότητας έχει διαρραγεί. Πρόκειται για τεράστια πρόοδο, με αποφασιστική σημασία. Αντί για “ηθικός κίνδυνος”, η Ελλάδα αναδεικνύεται σε χώρα η οποία έχει αποδείξει την αξία της. Επομένως μπορεί να επωφεληθεί από την κοινοτική αλληλεγγύη, χωρίς να υπάρχει φόβος να λειτουργήσει η βοήθεια αυτή ως αρνητικό προηγούμενο. Η προβολή, μάλιστα, της ελληνικής πολιτικής στον ψηφιακό τομέα κατά την κρίση μπορεί να αποτελέσει τον ακρογωνιαίο λίθο της επικοινωνιακή πολιτικής».

Μήπως όμως τελικά ο ιός του φόβου είναι ο επόμενος μεγάλος αντίπαλός μας;
«Ο φόβος είναι βέβαια αντίπαλος, γιατί συχνά παραλύει τη δράση. Όμως, τις περασμένες δεκαετίες, το πρόβλημα στις δυτικές κοινωνίες ήταν, αντιθέτως, η πεποίθηση ότι η τεχνολογία και η οργάνωση μας εξασφάλιζαν από κάθε απειλή. Αυτή η α-φοβία οδήγησε σε σοβαρές υλικές ζημίες και κυρίως, σε ηθικές παρεκτροπές. Η κρίση του κορωνοϊού εισάγει ένα χρήσιμο στοιχείο φόβου, δηλαδή τη συναίσθηση των ορίων μας».  

Τι σας κάνουν να σκέφτεστε σε φιλοσοφικό επίπεδο οι τελευταίες εβδομάδες; Έχουν κάποιο κοινό οι πανδημίες που έπληξαν την ανθρωπότητα;
«Οι πανδημίες απετέλεσαν κατ’ επανάληψη τον καταλύτη για κοσμοϊστορικές αλλαγές. Η ανάδυση του σύγχρονου κράτους στη Δύση δεν είναι άσχετη με την επιδημία πανώλης τον 14ο αιώνα. Η πολεοδομία και οι σοσιαλιστικές ιδέες γεννήθηκαν στην Ευρώπη της βιομηχανικής επανάστασης, μετά τις σαρωτικές επιδημίες οι οποίες οφείλονταν στις άθλιες βιοτικές συνθήκες των προλεταρίων. Με την τρέχουσα υγειονομική κρίση βιώνουμε μια μεγάλη ιστορική καμπή, ανάλογη με το τέλος του Ψυχρού Πολέμου».